0

BEĞENDİM

0

Vicdanın Ontolojik ve İlahî Boyutu: Kur’ân Perspektifinden Bir Değerlendirme

Bu çalışmada vicdanın mahiyeti, işlevi ve ilahî sistem içerisindeki yeri incelenmiştir. Vicdanın, insanın iç dünyasında ilahî emirleri algılayan bir mekanizma olduğu, Kur’ân-ı Kerîm’in ilgili ayetleri ışığında değerlendirilmiştir. Ayrıca, vicdanın bireysel ve toplumsal hayattaki etkilerine ve fıtrî kaynağına vurgu yapılmıştır.

İnsan, yalnızca maddî varlığı ile değil, ruhî ve metafizik boyutuyla da anlam kazanan bir varlıktır. Bu anlamda vicdan, insanın iç dünyasında hak ile batılı ayırt etmesine imkân tanıyan ve ilahî hakikatlere yönelmesini sağlayan asli bir mekanizma olarak değerlendirilmektedir. Vicdan, klasik felsefî ve dinî literatürde insanı doğruya yönlendiren içsel bir ses olarak tanımlanır. Bu çalışma, vicdan kavramını Kur’ân-ı Kerîm ekseninde analiz ederek, onun ontolojik ve işlevsel boyutlarını ortaya koymayı amaçlamaktadır.

1. Vicdanın Mahiyeti

Vicdan, insanın kendi varlığını idrak etmesine ve eylemlerinin ahlaki değerini sorgulamasına imkân tanıyan bir ruhî mekanizmadır. İrade, his, zihin ve kalp gibi diğer içsel unsurlarla sürekli bir etkileşim hâlindedir. Metafizik bir mahiyete sahip olan vicdan, zaman ve mekân üstü bir idrak kabiliyeti sergileyerek insanı aşkın hakikatlerle temas ettirir.

Vicdanın başlıca özellikleri şunlardır:

• Masumiyet ve İsmet: Vicdan, yaratılış itibarıyla saf ve lekesizdir.
• Ötelere Açıklık: Vicdan, fizikî âlemin sınırlarını aşarak gayb âlemine yönelir.
• Fıtrî Kaynaklılık: Vicdan, insanın yaratılışına yerleştirilmiş bir ilham mekanizmasıdır.

2. Kur’an-ı Kerim’de Vicdanın Kaynağı

Kur’ân-ı Kerîm, doğrudan “vicdan” terimini kullanmamakla birlikte, insanın içsel rehberliğine işaret eden çeşitli ifadeler içerir:

2.1. İlham ve Fıtrat

Şems Suresi 7-8. ayetlerinde şöyle buyrulmaktadır:

وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا. فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا
“*Nefse ve onu düzgün bir biçimde şekillendirip, ona kötülüğü ve takvayı ilham edene andolsun ki.”*¹

Bu ayet, insanın fıtratına iyilik ve kötülük kavramlarının yerleştirildiğini ve bu bağlamda vicdanın, doğuştan gelen bir kılavuz olduğunu vurgular.

Benzer şekilde Beled Suresi 10. ayette:

وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ
“Biz insana hayır ve şer yollarını göstermedik mi?”²

şeklinde beyan edilerek, insanın doğruyu ve yanlışı ayırt edebilme kabiliyetiyle donatıldığı belirtilir.

2.2. Vicdan ve Tövbe İlişkisi

Nisâ Suresi 17. ayette şöyle buyrulmaktadır:

إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ
“Allah’ın kabul edeceği tövbe, ancak bilmeden kötülük edip de sonra tez elden pişmanlık getirenlerin tövbesidir.”³

Bu ayet, vicdanın insanı hatalarından dolayı rahatsız ederek tövbeye sevk ettiğini göstermektedir. Ayrıca Nahl Suresi 119. ayette:

ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِيمٌ
“*Sonuç olarak senin Rabbin, cahillikle kötülük işleyen, ama bunun ardından tövbe edip kendilerini düzeltenlerin yardımcısıdır.”⁴ ifadeleriyle, vicdanın ıslah edici rolü pekiştirilir.

3. Vicdanın Bireysel ve Toplumsal İşlevleri

3.1. Bireysel İşlevler

Vicdan, bireyin iç dünyasında ahlaki değerlerin muhafazasını sağlar. Kişi, vicdanının sesine kulak vererek doğru olanı seçer ve ruhî bir bütünlük içinde yaşar. Bu, bireyin ahlaki kemâlâta erişmesi için temel bir motivasyon kaynağıdır.

3.2. Toplumsal İşlevler

Toplumsal düzlemde ise “vicdan-ı umumî” kavramı ön plana çıkar. Vicdan-ı umumî, toplumun adalet, merhamet ve hakkaniyet ilkeleri etrafında ortak bir bilinç geliştirmesini sağlar. Tarih boyunca zalim iktidarlara karşı gelişen direniş hareketleri, bu toplumsal vicdanın tezahürü olmuştur.

4. Vicdanın İlahî Sistemdeki Yeri

Vicdan, Allah ile insan arasındaki irtibatın en saf tezahürlerinden biridir. İlahi hakikatlerin insana yansıdığı bir ayna işlevi görür. Bu bakımdan vicdan, insanı ebedî mutluluğa yönlendiren ilahî bir emanet olarak değerlendirilir.

İnsanın dünya hayatında vicdanına kulak vererek yaşaması, ahiret gününde adil bir muhasebeye hazırlık anlamı taşır. Kur’ân’da sıkça geçen “terazi” ve “hesap” kavramları, vicdanın bu işlevine atıf yapar.

Sonuç

Vicdan, insanı diğer varlıklardan ayıran, onu hakikate ve ebedî saadete yönelten ilahî bir mekanizmadır. Bireysel düzeyde ahlaki bir duruşu, toplumsal düzeyde ise adaleti temin eder. Kur’ân-ı Kerîm, vicdanın fıtrî ve ilahî kaynaklı bir yeti olduğunu açık bir şekilde beyan etmektedir. Bu yönüyle vicdan, insanın hem dünyevî hem uhrevî saadetinin teminatı olarak görülmelidir.

Hz. Mevlânâ’nın ifadesiyle:

“Vicdan, Allah’ın kelâmıdır; gönülden gönüle seslenir.“

Vicdanı korumak ve yüceltmek, bireyin ve toplumun asli sorumluluklarındandır.

Dipnotlar

1. Şems Suresi, 7-8. Ayetler.
2. Beled Suresi, 10. Ayet.
3. Nisâ Suresi, 17. Ayet.
4. Nahl Suresi, 119. Ayet.

Kaynakça

• Kur’ân-ı Kerîm, Diyanet İşleri Başkanlığı Meali.
• İbn Atâullah es-Sekenderî, Hikemü’l-Atâiyye.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Mesnevî.
• Albayrak, İsmail. “Vicdan”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. İslam’da Bilgi ve Manevî Geleneğin Doğuşu, İnsan Yayınları.