Tabu Kavramı ve Kökeni

0

BEĞENDİM

0

Tabu, Polinezya kökenli bir terim olup “işaretlenmiş, belirlenmiş” anlamına gelir. Hem kutsallığı hem de kirliliği ifade eder ve genellikle dokunulmaması, söylenmemesi, yenmemesi veya yapılmaması gereken şeyleri tanımlar. Kelimenin Tongaca’daki şekli olan “tabu” yaygınlık kazanmış olsa da, “tapu”, “kapu” ve “tambu” gibi farklı söylenişleri de mevcuttur. Benzer anlamlı kelimeler, Amerika, Afrika, Kuzey ve Orta Asya topluluklarında da bulunmaktadır.

Tabunun Kozmik Prensibi: Mana

Tabunun yasak olmasının ardındaki kozmik prensip veya güç, Polinezya kültüründe “mana” ile ilişkilendirilmiştir. Mana, “gizemli mistik güç” anlamına gelir ve görülmez, sadece kişiler ve nesneler üzerindeki etkisiyle bilinebilir. Arapça’daki “bereket” kelimesinin mana ile aynı anlamda olduğu ileri sürülmüştür. Benzer durum, Hinduizm’deki “şakti” ve Greko-Hıristiyanlık’taki “karizma” kavramları için de geçerlidir.

Tabunun Sosyal ve Dinî Boyutları

Polinezya Kültüründe Tabu:
Polinezya kültüründe tabu, kişileri, nesneleri ve kutsal kabul edilen fiilleri diğerlerinden ayırt edici bir fonksiyona sahiptir. Özellikle doğaüstü güçler taşıdığı kabul edilen krallar, kabile reisleri ve üst sınıf mensupları tabuyla kuşatılmıştır. Kralın gücü arttıkça uymak zorunda olduğu kurallar da artar. Bazı topluluklarda, kralın tahtında kıpırdamadan oturması ve tabuyu ihlal etmesi durumunda öldürülmesi gibi uygulamalar mevcuttur.

Polinezce kökenli olan ve “işaretlenmiş, belirlenmiş” mânasına gelen tabu kelimesi hem kutsallığı hem kirliliği ve buna bağlı olarak dokunulmazlığı anlatır. Kısaca “dokunulmaması, söylenmemesi, yenmemesi ve yapılmaması gereken şey” demektir. Kelimenin Tongaca’daki şekli olan tabu yaygınlık kazanmış olmakla birlikte tapu, kapu ve tambu gibi söylenişleri de vardır. Benzer anlamlı kelimeler Amerika, Afrika, Kuzey ve Orta Asya topluluklarında da mevcuttur. Kutsal karşılığında Latince’deki sacer, Yunanca’daki áyos ve İbrânîce’deki kadoş kelimelerinin de aynı anlama geldiği kabul edilir. Tabunun yasak olmasının ardındaki kozmik prensip veya güç yine Polinezce bir kelime olan “mana” ile ilişkilendirilmiştir. “Gizemli mistik güç” anlamındaki mana görülmez, sadece kişiler ve nesneler üzerindeki etkisiyle soyut olarak bilinebilir. Arapça bereket kelimesinin mana ile aynı anlamda olduğu ileri sürülmüştür. Buna göre hem bereket hem mana talih ve gücü kutsallıkla birleştirmektedir. Benzer durum, Hinduizm’deki “şakti” ve Greko-Hıristiyanlık’taki “karizma” kavramları için de geçerli görülmüştür. Tabudan ilk söz eden ve bu kelimenin Batı dillerine geçişini sağlayan kişi İskoçyalı Kaptan James Cook’tur. Ona göre tabu çok geniş anlama sahip bir kelime olmakla birlikte genel olarak yasaklanmış bir şeye işaret etmektedir (The Three Voyages, V, 348, 462).

Polinezya kültüründe tabu kişileri, nesneleri, ilâhî veya kutsal kabul edilen fiilleri diğerlerinden yahut bozulmuş, kirlenmiş şeyleri temiz olanlardan ayırt edici fonksiyona sahiptir. Özellikle doğa üstü güçler taşıdığı kabul edilen krallar, kabile reisleri, üst sınıfa mensup olanlar ve onların soyundan gelenler tabuyla kuşatılmıştır. Kral ne kadar güçlüyse uymak zorunda olduğu kurallar da o kadar fazladır; kralın yaşı ilerledikçe tabuların sayısı da artar. Bazı topluluklarda herhangi bir felâketle karşılaşmamak için koruyucu kabul edilen kralın tahtında kıpırdamadan oturması gerekir. Ayrıca tabuyu ihlâl eden bir kralın bunun olumsuz sonuçlarının bütün toplumu kuşatmaması için toplum yararına öldürülmesi âdeti vardır. Bu tür tabular sebebiyle Kamboçya, Batı Afrika ve Japonya’da kral tayini konusunda zorlanıldığı ve kralların zorla hatta ölümle tehdit edilerek tahta oturtulduğu nakledilir. Âdet (regl) dönemlerinde kadınlarla ilişkide bulunmak ve yanlarında uyumak da erkekler için tabudur. Yiyeceklerin zararlı etkilerinden korunmak, farklı sınıfların birbirinin yiyeceklerini yemelerini engellemek gibi sebeplerin yanı sıra ölen birinin ruhunun bir bitki veya hayvana geçeceği şeklindeki inancın da yiyeceklerle ilgili tabunun doğmasında etkili olduğu söylenir.

Tabunun olumsuz etkilerinin ya da kirlilik durumunun çarpma veya çarpılma diye ifade edilen temas yoluyla bir başkasına geçtiğine inanılır. Bu yüzden dokundukları her şeyi tabu haline getirdikleri kabul edilen kralların elleriyle yemek yemelerine veya ateşe ağızlarıyla üflemelerine izin verilmez. Normalde bir şey tabu özelliğini kazandığında bu durum değişmez. Bu mânada kabile reisleri, krallar, kâhinler ve tapınaklar sürekli tabudur. Fakat kadınların özel hallerinde olduğu gibi geçici tabular da söz konusudur. Gerek kadınların durumlarına ilişkin olarak gerekse bir tabuya dokunmakla yahut tabu yasağını ihlâl etmekle oluşan kirlilik durumundan ve tabunun olumsuz etkilerinden kurtulmak amacıyla temizlenme âyinleri düzenlenir. Bunun için genellikle su kullanılır; zehirli ve ölümcül etkileri, özellikle ruhların zararlı tesirlerini gidermek için de ateş ve kordan yararlanılır. Baharın da tabunun etkisini giderdiğine inanılır.

Batılı Araştırmacılar ve Tabu

James Frazer (1854-1941) ve Wilhelm Wundt (1832-1920):
XIX. yüzyılın sonlarından itibaren Batılı araştırmacılar, tabu yasaklarının kaynağını tartışmışlardır. James Frazer, “The Golden Bough” adlı çalışmasında totem ve tabu arasındaki ilişkiyi incelemiş ve ilkel din düşüncesine ulaşmıştır.

Wilhelm Wundt ise tabuyu insanoğlunun yazıya geçmemiş en eski yasaları olarak tanımlamıştır.

Sigmund Freud (1856-1939) ve Psikanaliz:
Sigmund Freud, tabuyu psikanalize uygulamış ve onu dışarıdan zorla empoze edilen ilkel bir yasak olarak görmüştür. Freud, tabunun insanlardaki en güçlü isteklere yönelik bir kısıtlama olduğunu ileri sürmüştür.

Emile Durkheim (1858-1917) ve Sosyolojik Yaklaşım:
Emile Durkheim, tabuyu tamamen sosyal bir kural olarak tanımlamış ve kutsal ile kirli arasındaki ayrımı vurgulamıştır. Durkheim, tabunun sosyal ve dinî sınırlara işaret ettiğini belirtmiştir.

Modern Toplumda Tabu

Tabu kavramı, modern toplumlarda da varlığını sürdürmektedir. Siyasal ideolojiler, liderlerin dokunulmazlığı ve hurafeler, modern toplumlarda tabu olarak değerlendirilebilir. Tabu, evrensel olmasa da, hemen her toplumda yerel unsurlar çerçevesinde mevcuttur.

Neticede her toplumda her inanışta bir tabu var… Ve bu Tabu, hem kutsal hem de kirli olanı ifade eden, sosyal ve dinî hayatın önemli bir parçası olan bir kavram. Kökeni Polinezya kültürüne dayanan bu kavram, Batılı araştırmacılar tarafından dinin kökenini anlama çabaları doğrultusunda incelenmiş ve sosyolojik, psikolojik ve dinî boyutlarıyla ele alınmıştır. Modern toplumlarda da varlığını sürdüren tabu, insan davranışlarını şekillendiren güçlü bir sosyal yapı olarak karşımıza çıkmaktadır.

Not: bu makale hazırlanırken https://islamansiklopedisi.org.tr/kutsiyet faydalanılmıştır.