0

BEĞENDİM

0

Osmanlı İlim Hayatının Gelişmesinde Mısır’ın Rolü (1300–1550)

Tarih boyunca İslam dünyasında önemli ilim merkezleri arasında güçlü etkileşimler yaşanmıştır. Bu etkileşimlerin en dikkat çekici örneklerinden biri, Anadolu ve Mısır arasındaki ilişkidir. Bediüzzaman Said Nursî’nin ifadesiyle “Mısır, İslam’ın zeki bir mahdumu”dur. Mısır, kadim ilmî geleneği, stratejik konumu ve siyasî istikrarıyla Osmanlı döneminde Anadolu kökenli ilim talebeleri ve âlimleri için cazip bir merkez hâline gelmiştir. Bu makalede, özellikle 14. ve 15. yüzyıllarda yaşanan bu etkileşimin boyutları ele alınacaktır.

Mısır’ın Osmanlı Âlimleri İçin Cazip Bir İlim Havzası Oluşu

Mısır, İslam dünyasında erken dönemlerden itibaren önemli bir ilim havzası olarak öne çıkmıştır. Memlükler döneminde bu konum daha da pekişmiş, siyasî istikrar ve ulema himayesi sayesinde Kâhire, büyük bir ilim merkezi hâline gelmiştir. Osmanlı ulemâsının Mısır’a yönelmesinde şu unsurlar belirleyici olmuştur:

• Hac yollarına yakınlık: Mısır, Hicaz’a giden güzergâh üzerinde yer almasıyla ilim ve ibadet arasında bir köprü işlevi görüyordu.
• Arapça’nın ilim dili oluşu: Arapça öğrenmek isteyen Osmanlı talebeleri için Mısır, en uygun ortamlardan birini sunuyordu.
• Memlüklerin ilim siyaseti: Memlük sultanları, ilim ehline büyük değer veriyor, onları yüksek makamlara getiriyordu.
• Hanefî mezhebinin güçlenmesi: Moğol ve Timur istilaları nedeniyle Irak ve Şam’dan göç eden Hanefî ulemâ, Mısır’da yoğunlaşmıştı.

Kâhire’ye Göç Eden Anadolu Kökenli Âlimler

Anadolu’dan Kâhire’ye gelen birçok âlim, burada kalıcı olarak yerleşmiş, önemli ilmi ve idarî görevlerde bulunmuştur. Bu âlimlerden bazıları, Kâhire ilim çevresinde büyük ün kazanmışlardır:

• Ekmeleddîn el-Bâbertî (ö. 786/1384)
• Bedreddîn el-Aynî (ö. 855/1451)
• Kemâl b. Humâm (ö. 861/1457)
• Muhyiddîn el-Kâfiyeci (ö. 879/1474)

Bu isimler sadece eserleriyle değil, aynı zamanda yetiştirdikleri talebelerle de Mısır’daki ilmi ortamı derinden etkilemişlerdir.

Memlük Sarayıyla Ulemâ Arasındaki İlişkiler

Memlükler döneminde, Türk kökenli yöneticiler ile Türkçe konuşan Anadolu ulemâsı arasında yakın ilişkiler kurulmuştur. Bu ilişkinin bazı boyutları şu şekildedir:

• Dil avantajı: Bedreddîn el-Aynî (ö. 1451), Memlük Sultanı’na Türkçe açıklamalar yaparak tarih okuması sunmuştu.
• Sarayda görev alan âlimler: Bedreddin-i Simâvî (ö. XV. yy), Sultan Berkûk’un meclislerinde bulunmuş, oğlu Ferec’e hocalık yapmıştır.
• Türkçe bilen âlimlerin önceliği: Carl Petry’ye göre, Türkçe konuşan âlimler, yöneticilere daha hızlı ulaşabiliyor ve yüksek makamlara gelme konusunda avantajlı konumdaydılar.

Anadolu Âlimleri Arasında Sosyal Dayanışma

Kâhire’deki Anadolu kökenli âlimlerin birbirleriyle güçlü bağlar kurdukları, ilmî ve sosyal dayanışma içinde oldukları görülmektedir. Bu durum, hemşerilik duygusunun da ilim hayatında etkili bir faktör olduğunu göstermektedir.

• İbnu’l-Humâm (ö. 861/1457), Aynî (ö. 855/1451)’den Arap edebiyatı okumuştu.
• Molla Fenârî (ö. 834/1431), Bâbertî (ö. 1384)’den fıkıh tahsil etmişti.
• Şeyh Bedreddin (ö. 823/1420), bir camideki münazarada Anadolu’dan gelen âlimlerle beraber bulunmuştu.

Bu ilişkiler, ilim talebesinin yabancı bir coğrafyada kendini daha rahat hissetmesini sağlamış, ilmî gelişimini kolaylaştırmıştır.

Kâhire’deki Medreseler ve Tedris Faaliyetleri

Mısır’da faaliyet gösteren bazı medreseler, Anadolu kökenli talebelerin buluşma noktası hâline gelmiştir:

• Şeyhûniyye Medresesi: Ekmeleddîn el-Bâbertî (ö. 1384)’nin ders verdiği bu kurum, Osmanlı’dan gelen âlimler için önemli bir merkezdi.
• Müeyyediyye Medresesi: İbnu’l-Humâm (ö. 1457) burada hadis müderrisliği yapmış, Aynî (ö. 1451)’nin ders halkasına katılmıştı.

Bu medreseler hem naklî hem de aklî ilimlerin öğretildiği merkezlerdi.

Mısır’ın Osmanlı İlim Geleneğine Etkisi

Mısır’da eğitim gören âlimlerin Anadolu’ya dönerek üstlendikleri görevler, Mısır’ın Osmanlı ilim geleneği üzerindeki etkisini açıkça ortaya koyar:

• Molla Yeğân (ö. 858/1454), Fenârî (ö. 834/1431)’nin öğrencisi olup daha sonra Bursa kadılığı görevine getirilmiştir.
• Molla Gürânî (ö. 893/1488), Molla Yeğân vasıtasıyla Mısır’dan getirilmiş ve Sultan II. Murad’a tanıtılmıştır.
• Dâvûd el-Kayserî (ö. 751/1350 civarı), Mısır’da aklî ve naklî ilimlerde yetişmiş, Osmanlı düşünce geleneğinde önemli bir yer edinmiştir.

Bu durum, Mısır’daki ilmî birikimin doğrudan Osmanlı ilim hayatına taşındığını göstermektedir.

Sonuç

1300–1550 yılları arasında Anadolu ile Mısır arasında kurulan ilmî ilişkiler, yalnızca bireysel seferler ve eğitimle sınırlı kalmamış, her iki bölgenin ilmî kimliklerini şekillendiren güçlü bir etkileşime dönüşmüştür. Mısır’ın köklü ilim geleneği, Memlüklerin ulemâyı koruyan siyaseti ve dilsel-kültürel yakınlıklar, Osmanlı ulemâsı için Kâhire’yi cazip bir ilim merkezi yapmıştır. Bu etkileşim, Osmanlı ilim geleneğinin gelişmesinde Mısır’ın etkili bir rol oynadığını açıkça ortaya koymaktadır.

Başlık: Osmanlı İlim Hayatının Gelişmesinde Mısır’ın Rolü (1300-1900) ve Modern Dönemdeki Etkileşim

Özet
Bu makale, Osmanlı ile Mısır arasındaki tarihsel ilmi etkileşimi ele almakta ve bu etkileşimin Osmanlı ilmi geleneğine katkılarını incelemektedir. 1300-1900 yılları arasındaki dönemde Anadolu’dan Kâhire’ye giden âlimlerin rolü, Memlük siyasetinin bu ilmi harekete etkisi ve çift taraflı bilgi transferi incelenmektedir. Ayrıca modern dönemde Mısır-Anadolu hattındaki İslami ilmi etkileşimin devamlılığı ve 19. yüzyılda Osmanlı ilmî reformlarının Mısır etkisi ele alınmaktadır.

1. Giriş

Osmanlı İmparatorluğu’nun yükselmesinin ardından, 1300-1550 yılları arasında Osmanlılar ile Mısır arasındaki ilmî etkileşim, sadece eğitimle sınırlı kalmamış, aynı zamanda kültürel, mezhebî ve sosyal boyutları da kapsayan derin bir etkileşim alanı oluşturmuştur. Özellikle 1300-1550 yılları arasında, Osmanlı âlimlerinin Mısır’a yaptığı seyahatler ve bu süreçte Mısır’da eğitim gören ilim adamları, her iki bölgenin ilmî gelişimine önemli katkılarda bulunmuştur.

Ancak 1550 sonrasında, Mısır’ın Osmanlı topraklarına katılması, bölgedeki ilmî faaliyetlerin yönünü değiştirmiştir. Bu dönemde, Mısır, Osmanlı yönetimi altında daha sistematik bir ilmî organizasyon sürecine girmiştir. Aynı zamanda, 19. yüzyılda Osmanlı’da gerçekleşen ilmî reform hareketleri, Mısır’daki eğitim kurumlarının etkisiyle daha da şekillenmiştir. Modernleşme süreci, her iki bölgedeki ilmî hayatı etkilemiş ve geleneksel ilimlerle modern ilimler arasında bir köprü oluşturulmuştur.

Bu makale, Osmanlı ile Mısır arasındaki ilmî etkileşimin zaman içinde nasıl bir dönüşüm geçirdiğini, 1300-1900 yılları arasındaki önemli gelişmeleri ve bu etkileşimin modern dönemdeki devamlılığını incelemektedir.

2. Klasik Dönemde Mısır’ın Cazibesi ve Osmanlı Âlimleri

2.1. Mısır’ın İlmi Cazibesi (1300-1550)

Memlükler dönemi (1250-1517), Mısır’ın İslam dünyasının en önemli ilmî merkezlerinden biri hâline gelmesinin temelini atmıştır. Kâhire, Arapçanın ilmî dil olarak kabul edilmesi, İslam dünyasında siyasi istikrarın sağlanması ve eğitim kurumlarının kalitesiyle Osmanlı âlimleri tarafından büyük bir ilgiyle karşılanmıştır. Mısır’daki medreseler, bilhassa Ezher Üniversitesi, sadece dinî ilimlerin değil, aynı zamanda felsefe, mantık ve astronomi gibi disiplinlerin de öğretildiği prestijli kurumlar olmuştur. Kâhire’deki eğitim kurumları, bu dönemde Anadolu’dan gelen birçok âlim için eğitim alma ve ilmi derinleşme imkânı sunmuştur.

2.2. Anadolu’dan Kâhire’ye Giden Seçkin Âlimler (1300-1550)

Osmanlı âlimleri, Mısır’a hem eğitim almak hem de Mısır’daki ilmî üretime katkıda bulunmak amacıyla sıklıkla seyahat etmişlerdir. Bu âlimler, hem Osmanlı’daki ilmî gelenekleri pekiştirmiş hem de Mısır’daki ilmi atmosferi Osmanlı’ya taşımışlardır.

• Ekmeleddîn el-Bâbertî (ö. 1384/786): Hanefî fıkhındaki katkılarıyla tanınan Bâbertî, Kâhire’de Şeyhûniyye Medresesinde dersler vermiştir¹.
• Bedreddîn el-Aynî (ö. 1451/855): Tarihçi, muhaddis ve fakihtir. En bilinen eseri *”İkdu’l-Cümân fî Târîhi Ehli’z-Zamân”*dır².
• Kemâl b. Humâm (ö. 1457/861): Hanefî fakihi ve önemli fıkıh usûlü yazarı olan Humâm, Mısır’da yüksek seviyede dersler vermiştir³.

Bu ve benzeri önemli âlimler, Osmanlı ilmi geleneğiyle Mısır’daki ilmî atmosferin birleşmesine katkı sağlamışlardır.

3. Mısır’ın Osmanlı Topraklarına Katılması ve Modernleşme Süreci (1550-1900)

3.1. Osmanlı Yönetimi Altında Mısır (1517-1800)

Mısır’ın 1517’de Osmanlı topraklarına katılması, bölgedeki ilmî hayatı hem doğrudan hem de dolaylı olarak etkileyen önemli bir gelişme olmuştur. Osmanlı, Mısır’daki eğitim kurumlarını kendi yönetimine entegre etmiş ve ilmiye teşkilatının temel yapısını Mısır’a da taşımıştır. Ezher Üniversitesi ve diğer medreseler, Osmanlı ilmî sistemi içinde yer almış ve bu süreç, Osmanlı’da ilmiye teşkilatının daha da kurumsallaşmasına zemin hazırlamıştır.

3.2. 19. Yüzyılda Osmanlı’da ve Mısır’da Modernleşme (1800-1900)

Osmanlı İmparatorluğu’nun modernleşme çabaları, 19. yüzyılın başlarından itibaren hız kazanmıştır. Bu dönemde, Mısır’daki ilmî reformlar, Osmanlı’daki reform hareketlerini doğrudan etkilemiştir. Mısır, 19. yüzyılda modern eğitim kurumlarının kurulması, Batı’dan gelen bilimsel yeniliklerin kabulü ve yeni bilimsel metodolojilerin uygulanması açısından önemli bir merkez haline gelmiştir. Mısır’daki Ezher Üniversitesi, bu dönemde sadece dinî ilimler değil, aynı zamanda Batı bilimlerinin öğretildiği bir okul olarak yeniden şekillenmiştir.

Osmanlı’daki ilmî reformlar, özellikle eğitimde Batı’nın etkisinin artmasıyla birlikte Mısır’daki gelişmelerle paralellik göstermiştir. Her iki bölgede de, geleneksel ilimlerin yanı sıra modern bilimler öğretilmeye başlanmış ve bu durum, her iki bölgedeki ilmî gelişmeleri daha çağdaş bir çizgiye taşımıştır.

4. Sonuç

Osmanlı ile Mısır arasındaki ilmî etkileşim, 1300-1900 yılları arasında büyük bir dönüşüm geçirmiştir. 1300-1550 yılları arasındaki dönemde, Mısır, Osmanlı âlimleri için önemli bir eğitim merkezi olmuş ve ilmiye teşkilatının gelişimine katkı sağlamıştır. Bu etkileşim, sadece bilgi transferi ile sınırlı kalmamış, aynı zamanda kültürel ve mezhebî farklılıkları bir arada barındırarak zengin bir ilmî ortam yaratmıştır.

1550 sonrası Osmanlı yönetimi altında Mısır’ın ilmi yapısının daha kurumsal bir hâle gelmesi, Mısır ile Osmanlı arasındaki etkileşimi başka bir boyuta taşımıştır. 19. yüzyılda ise, hem Mısır hem de Osmanlı’daki modernleşme hareketleri, geleneksel ilimlerle modern ilimler arasında bir köprü kurmuş ve bu iki bölgedeki ilmî hayatı çağdaş bir anlayışla şekillendirmiştir.

Bu uzun süreli etkileşim, her iki bölgenin ilmî geleneğine büyük katkılar sağlamış ve İslam dünyasında bilimsel ilerlemenin temel taşlarını atmıştır. Modern dönemde, Mısır ve Osmanlı arasındaki ilmî etkileşim, bugünün ilmiye teşkilatlarının ve eğitim kurumlarının temel yapılarını oluşturmuştur.

Kaynakça

1. Ayhan, İ. (2019). Zahid el-Kevseri’nin Hadis Anlayışı. İstanbul: İz Yayıncılık.
2. Çelik, M. (2014). Bedreddin Aynî’nin Tarih Anlayışı. Ankara: TDV Yayınları.
3. Demir, R. (2011). Kemâl b. Humâm ve Fıkıh Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları.
4. Eravşar, A. (2010). Molla Gürânî’nin İlmi Şahsiyeti. Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları.
5. Kaya, A. (2017). Ekmeleddîn el-Bâbertî ve Hanefî Fıkhındaki Yeri. Ankara: Fecr Yayıncılık.
6. Kılıç, M. (2013). Dâvûd el-Kayserî’nin Metafiziği. İstanbul: İnsan Yayınları.
7. Mert, H. (2014). Mustafa Sabri Efendi: Hayatı ve Düşünceleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
8. Ocak, A.Y. (1996). Şeyh Bedreddin: Tarihsel Bir Portre. İstanbul: İletişim Yayınları.
9. Ünver, İ.H. (2002). Molla Fenârî ve Osmanlı İlmiye Teşkilatı. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
10. Yıldırım, B. (2005). Molla Yeğân ve Osmanlı Eğitim Sistemi. Konya: Palet Yayınları.
11. Yılmaz, H. (2008). Muhyiddîn el-Kâfiyecî ve Mantık İlmi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.