Mâtürîdîlik ve Eş’arîlik: Ehl-i Sünnet Kelâmında Benzerlik ve Farklar!

0

BEĞENDİM

7

Kısa Özetleyerek bu derin konuya başlamak istiyoruz:

Mâtürîdîyye ve Eş’arîyye; Ehl-i Sünnet kelâmının iki ana ekolü olarak temel itikad konularında büyük ölçüde ittifak eder; ayrılıklar çoğunlukla usûl ve ifade (lafzî) düzeyinde ve fer’î meselelerdedir. Her iki ekol de “selim akıl ile sahih nakil çatışmaz” ilkesini benimser; zahirî bir çatışma görünürse metinlerin ve delillerin yeniden araştırılmasını savunur. Tarih boyunca pek çok âlim, iki ekol arasında geçişkenlik göstermiş, bazı konularda karşı ekolün görüşünü benimsemiştir.

Metod bakımından, Eş’arî aklı naklin teyit edici bir aracı olarak konumlandırırken; Mâtürîdî akla daha geniş bir epistemik değer tanır. Buna rağmen Allah’ın sıfatları, ru’yetullah, büyük günah, şefaat ve kulların fiilleri gibi ana başlıklarda aynı neticelere varırlar. Nübüvvet bağlamında dikkat çeken bir ihtilaf: çoğu Mâtürîdî, “peygamberler erkektir” ayetlerine dayanırken; bazı Eş’arîler, vahiy alan kadınları (özellikle Hz. Meryem) nebi saymaya müsait bir tanımı benimsemiştir.

Sonuç olarak, iki ekol Ehl-i Sünnet çerçevesinde birlikte durur; aralarındaki farklılıklar çatışma değil zenginlik olarak görülmeli, ihtilafın iftiraka dönüşmemesi esas kabul edilmelidir.

Eş’arî ve Mâtürîdî usûl benzerlikleri

Ehl-i Sünnet Kelâmının iki büyük yöneticisi olan  Mâtürîdîyye  ile  Eş’arîyye  ekolleri, kelâm ilminin ana konularını sayılan detaylarda  ittifak edilmişler dir. Her iki mezhep çağdaş birlikte, ama ayrı ayrı sistemler kelâm ilminin metotlarıyla, inanç konularını kendi aralarında tartışıp tartışmaya ortaya koymaya çalışmışlardır. Ancak bu iki mezhebe üyelerinin kelâmcıların zayıflığı ve analizleri ortaya çıkarken ya da açıklarken, gayet tabii olarak kelâmî problemlere bakış açılarında bir takım farklılıkların ortaya çıkması söz konusu olabilir.

Her iki ekolün bilgisi, Kur’ân’ın ortaya koyduğu akâidi ve bu akâidi anlayışlar veya kavrayış biçimleri ortaya çıkan itikâdî meseleleri, akıl ve mantık açısından bir takım delillerle ispat etmeye çalışmışlardır. Çünkü onların varlığını sürdürdüğü selim akıl ile sahih çatışma asla çatışmaz. Yine bunlara göre ilk görünümde böyle bir çakışma veya çatışma meydana gelirse, o ayrı kaynak verilerinin çok iyi durumda bulundukları kanaatini dediklerinde.

Ebü’l-Hasan el-Eş’arî (H. 260–324 / M. 873–936) ile Ebû Mansûr el-Mâtürîdî (tahm. H. 238–333 / M. 852–944). Ehl-i Sünnet akidesini yayma gayretleri içerisindedirler. Her iki imam izah etmeye çalıştığı pek çok konuyu sonuç birleşiyorsa da yine de her iki ekolün kelâm ilmi metotları yönleri yani usul bakımından aralarında az çok farklılıkların bulunduğu bilinmektedir. Onun iki mütekellim Kur’ân’ın ortaya koyduğu inanç / itikad anlayışını akıl ve mantık delilleriyle kanıtlamaya çalışmışlardır.  Eş’ârî  ile  Mâtürîdî  ayrı ayrı kültür çevrelerinde yetişmekle beraber, gayeleri ve mücadele edecekleri sahalar aynı bulunmaktadır. Yani onların gayesi Ehl-i Sünnet itikad esaslarını savunmak, en iyi bir şekilde şekilleri ve ortaya koymak, ehl-i bid’atın yanlış anlayışları ve kavrayışlarını naklî ve aklî deliller ile ispat etmektir.

Taşköprizâde’nin (ö. 968/1561) korunmasına göre,  Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’in ilm-i kelâmda iki lideri vardır.  Birisi,  Hanefi olan Ebû Mansûr el-Mâtürîdî,  diğer  de Şafiî olan Ebü’l-Hasan el-Eş’arî’dir .(Taşköprizâde, Miftâhu’s-Sa’âde, Kahire 1968, s. 151)

Pek çok âlim, Eş’arîlik ile Mâtürîdîlik arasındaki görüş ayrılıklarının büyük olmadığı, ancak bu durumun metot anlayışından kaynaklandığı, hatta bu meselenin esasta değil, ikinci derecedeki yani feri meselelerde kaldığı söylenmektedir. Bundan dolayı da aralarında bid’at ve sapkınlığa nispet sürecek kadar ileri konumda bir takım ayrılıklarına sahip değillerdir. (Beyâzîzâde, Ahmed Efendi, İşârâtü’l-Merâm min İbârâti’l-İmâm, Mısır 1949, s.8-9.)

Bütün bunlara rağmen bu iki ekol birbirinin aynı sayılmamasına rağmen ayrı da söylenmeleri mümkün görünmüyor. Zira Mâtürîdî mezhebinin bazı parçaları benimseyen Eş’arî kelâmcılarına rastlandığı gibi, Eş’arî listeleri benimseyen bazı Mâtürîdî kelâmcılarına da rastlamak mümkündür. Bu noktada İbnü’l-Hümam, Mustafa Sabri gibi isimleri sayabiliriz. Hatta bu konuyu daha pek çok âlimi bu kategori içerisinde değerlendirebiliriz. Çünkü bunların temel olarak birbirine bağlı olarak bulundukları düşünce yapıları ve kaynakları  Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat  çerçeveleri içerisindedir. O halde yapı ve öz güvencede bir, ama şekil ve mesafeden farklı bir durum arz etmektedir.

Ebu Nasr Tâceddin Abdülvehhâb b. Ali b. Abdülkâfî b. Ali b.Temam es-Sübkî (ö. 771/1370)15 Tabakâtü’ş-Şâfi’iyyeti’l-Kübrâ, (Kahire 1965), III/377-389. sahifelerinde Mâtürîdî’ler ile Eş’arîler arasındaki ihtilaflardan şöyle bahseder:

“Tahavî ile Eş’arî arasında sadece  üç konuda ihtilaf  vardır. Eş’arîlerle Mâtürîdîler arasındaki ihtilaf on üçten ibarettir. Bu on üç siyasetin  yedisi lafzî  ihtilaftır. Sadece  altı adet mana  ile bulunur. Bu on üç meselede bir kimsenin başka bir rakibine karşı çıkmasına, haddi zatında karşı çıkma bile denmez.”(es-Sübkî, Tâceddin Abdülvehhâb b. Ali, Tabakâtü’ş-Şâfi’iyyeti’l-Kübrâ, Kahire 1965, III/378.)

MÂTÜRÎDÎ VE EŞ’ARÎ’NİN YÖNTEMİ VE PRENSİP BİRLİĞİ

Mâtürîdî ve Eş’arî;  Haşeviyye, Müşebbihe, Mücessime gibi fırkalarla, akılcı bir zümre olan Mu’tezile arasında makul bir yola sahip olmuşlardır. Onun iki âlim de Cebriye ve müfrit Rafızîler arasında mutedil bir vaziyet alarak, Ehl-i Sünnetin inançlarını müdafaa etmişler, metod ve mezhepte hemen aynı sonuca ulaşmışlardır.

Metotta ittifakı edince aynı sonuçlara varmak tabiidir. Çünkü mezhep, yöntemin sonucundan başka bir şey değildir.  Ebü’l-Hasan el-Eş’arî’nin İslâm fırkalarına ait derin bir bilgi olduğu malumdur. O’nun  “Makâlâtü’l-İslâmiyyîn”  adlı eseri ise, bu teknolojinin bilgisine ait en büyük delildir. Zira o, Müslümanların itikadî seçtikleri ihtilaflarını bu = bir araya topladıktan sonra, başta Aristoculuk olmak üzere bid’atçilerden ayrılmak ve felsefî katılmak tenkide tabi tutmuştur. Ayrıca mezheplerin sorunları ve düşünce yapılarını naklederken, objektif ve tarafsız olma titizliğini göstermekten de hiçbir zaman ayrılmamıştır. [Taftezânî, Kelâm İlmi ve İslâm Akâidi, trc. Süleyman Uludağ (Mukaddime elli yedi madde) İstanbul 1982, s.40-51]

Eş’arî’den çürük intikal eden eserler, kelâm kültürü ve terminolojisi açısından çağdaşı Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin eserlerine nispetle zayıftır. Buna rağmen Sünnî kelâm ekolünün temel kurucularından biri olarak kabul edilmiştir. Kelâmî bakış açısı Eş’arî, itikadî konuları, aklî ve naklî deliller ile ispat eder. Allah’ın ve peygamberlerin sıfatları, melekler, hesap, ceza ve mükâfat gibi konuları Kur’ân ve hadis çerçevesi ele alır. O nassları te’vil etmek veya onların zahirlerine göre hükmetmek için aklını kendine hakem edinmez. O, onaylanan nassların zahirlerini teyit eden bir alet gibi kabul eder. (İsmail Efendizâde, Risâle fi’htilâfâti’l-Mâtürîdî ve’l-Eş’arî, İstanbul 1287.)

Diğer taraftan  İmâm Eş’arî, Mu’tezile’nin fikir ortamında yetişmesi  ve tüketiminin bir kısmının bu tasarrufun sağlanması için çabalanmasından dolayı, kendi mantık ve onarım metotlarını da çok iyi bilmektedir. Bu bilgi ve düşüncesinden dolayı o, aynı zamanda Mu’tezile’yi kendi metodu ve silahıyla ret ederek susturmaya çalışan ve tenkid eden kelâm âlimlerinden biri sayılır. (Şeyhülislâm Esad Efendi, Risâle fi’htilâfâti’l-Mâtürîdî ve’l-Eş’arî, İstanbul 1287, s. 278-287.27)

Mâtürîdî ise,  Sünnî bir analizle yetişmiştir.  O, aşırılığa kaçmadan akla büyük değer verir. O, akıl ve nakli de ayrı ayrı birer bilgi kaynağı olarak kabul eder. (el-Câbî, Bessam Abdulvehhab, el-Mesâilü’l-Hilafiyye beyne’l-Eşâire ve’l-Mâtürîdiyye, Beyrut 2003.)  Çünkü o, Kur’ân’ı yine Kur’ân ile açıklarken, aynı zamanda akıl ve takipden faydalanmaya de çalışıyor. Zira o, Ehl-i Sünnetin itikadî esaslarını aklî ve naklî delillerle ispat etme gayreti göstermektedir. Diğer taraftan itikadî esaslar konusunda aynı yöntem Eş’arî’de de görmemiz mümkündür.

Gerek Mâtürîdî, paketlenmiş Eş’arî, Allah’ın ezelî kelâmı, özetleri, görülen/ru’yetullah, kulların fiilleri/ef’al-i İbad, büyük günah işleyenlerin durumu ve şefaat gibi hesaplamalar aynı sonuçtaye ulaşmışlar ve mezheplerinin genel tablolarını ortaya koymuşlardır.

EŞ’ARÎLERE GÖRE NÜBÜVVET İÇİN ERKEKLİK ŞART DEĞİLDİR

Nübüvvet konusu İslâm’ın en önemli inanç esaslarından birini, hatta bir bakıma en önemlisini oluşturur. İslâm düşüncesi tarihinde, nübüvvet çeşitli ekoller tarafından farklı anlaşılmıştır.  Bu nedenle  peygamberlerin cinsiyeti  konusunda Mâtürîdîler ile Eş’arîler arasında ihtilaf vardır.  Ehl-i Sünnetin her iki kolu peygamberin erkeklerden olduğunu kabul eder. Ancak Eş’arîler ise, kadınların da peygamber olabileceğini benimserler; Mâtürîdîler bu düşünceyi benimsemezler. Çünkü  “Peygamberler ancak erkeklerden olur.”  diyen Mâtürîdîler Kur’ân-ı Kerim’den şu ayeti deliller gösterirler:

“Senden evvel (peygamber olarak) gönderildiklerimiz şehirlerden insanlardan kendilerine vahy ederdik erkek adamlardı.” (Yusuf, 12/109; ayrıca bk. Nahl 16/43; Enbiya 21/7.)

İmâm Eş’arî ile kitap ve sünnetin zahirlerini kendilerine mezhep edinen birkaç âlim, bazı ayetlere  (Âl-i İmrân, 3/42; Meryem 19/16-19.)  dayanarak Hz.Meryem’in nübüvvetine kail olmuşlardı. Kur’an’daki birkaç ayet ile istidlal ederek Hz. Meryem’in nübüvvetine kail olanlar, resûl ile nebi arasındaki farkı belirtirken  “ Nebi,  ister tebliğe memur olsun isterse olmasın, kendisine vahiy olunandır.”  tarife dayandırmışlardır. (Bağçeci, Muhittin, Peygamberlik ve Peygamberler, İstanbul 1977, s. 73 vd.)

Bu duruma göre kadınlardan peygamberlikleri söz konusu olan altı kadın:  Hz. Havva, Hz. Sara, Hz.Hacer, Hz. Musa’nın annesi, Firavun’un eşi  Asiye  ve  Hz. Meryem’dir . (Zebidi, Tecridi Sarih Tercümesi ve Şerhi, trc. Kamil Miras, Ankara 1971, IX/150)  Hâlbuki Mâtürîdîler Kur’ân’da kadınlar ile ilgili vahyin diğer varlıklara gelen vahiy gibi telakki yaparlar, yani bunun nebevî bir vahiy olmadığını söylerler. Kadınlara gelen bu şey belki bir ihsandır, derler.

SONUÇ

Aslî olmak yani tekvin, kader-kaza, kesb, kelâm gibi ve buna benzer daha sayısını çoğaltılabilir ihtilaflar olmayıp genellikle fer’î ihtilaflardır. Mâtürîdî’nin tâbileri, bazen imamlarını kaybettiği Eş’ari’ye tabî oldukları gibi, Eş’arî’nin tabîleri de imamlarına karşı gelerek, Mâtürîdî’lere uymaktadır. Ehl-i sünnet mezhepleri arasındaki fer’i hususlara itibar edilir, onların odalarının ayrılmaları sonuçta de varılmamalıdır. Çünkü asma ayrılıklar, prensiplerde ve metotlarda meydana gelen bölünmelerdir. Ayrıca bilinmelidir ki, Ehl-i sünnet ve’l-Cemaat mezhebi, vacib, caiz ve mümteni olan tamamen hem fikirdir. Ancak bu önemli hususların bazı yöntemlere ulaştırılması ve esas olarak ihtilafların görülmesi. Ehl-i sünnet mezhepleri detaylı araştırıldığı zaman şu üç zümreden teşekkül bulunduğu görülmüştür. Ehl-i hadisler, akılcı tefekkür ehli olanlar ve bu iki mezhebin ittifak ettiği Ebû Mansur el-Mâtürîdî ve Eş’arîdir.

Ehl-i Sünnet Kelâmının iki büyük ekolü olan Mâtürîdîyye ile Eş’arîyye mezhepleri arasında ihtilaflı olarak görülen, saklanan bir şekilde deliller ve karşı deliller ileri sürülerek bir mücadele içerisinde tez-antitez şeklinde devam etmiştir. Ayrıca ihtilaf konusu olan onun meselesi, taraftarlarının dayandıkları bir takım naklî ve aklî deliller ile ortaya konarak ispat edilmeye sunulmadığı.

Bu iki mezhebin arasında ortaya çıkan konan Meseleler İslâm’ın özgür düşünceye önem vermesindendir.  O halde şu sonuçları çıkarmamız mümkündür:

1.  Her iki mezhep arasındaki bu görüşler gelişi güzel olarak ve indi mülahazalar sonucunda ortaya konulmuş Meseleler değildir. Fakat ortaya çıkan görüşlerin ve konuların mezhep müntesipleri için fiilî ve amelî hayatlarıyla hiçbir ilgi ve kullanışlılığın bulunmadığı, insanlar arasındaki tatbikatta her hangi bir karışıklığa sebebiyet vermediği görülmekte, sadece ve sadece bir inanç olarak gözlenmektedir.

2.  Bu meselelerde sürekli olarak Mâtürîdîler bir taraf, Eş’arîler karşı tarafı tutmuş değildir. Yani bu değiştirilecek birileri veya ötekileri şeklinde bir ayırmaya gitmek ciddi boyutlarda yanlışları doğuracağı için çok dikkatli durumdayız. Her şeyin bir çatı altında bulundurulduğunu ve burada kullanılan malzemeyi götürmesi konusunu hem fikirsiz olmamızı düşünebiliriz ve yapabiliriz. Zira hemen hemen bir meselede Eş’arî görüşülen benimseyen Mâtürîdî âlimleri olduğu gibi bunun tersi de mevcuttur. Mâtürîdî görüş benimseyen Eş’arîlerin varlığı da söz konusudur. Bu hususun örnekliğine ilişkin,  yıllar boyu  Mâtürîdî’nin  Osmanlı medreselerinde hep Eş’âri mezhebine mensupları âlimlerin eserlerii okutmuşlar.  Bu âlimlerce bir konu ile ilgili doğru ve gerçek nerede veya hangi mezhebin düşüncesinin yapısı olursa olsun, hiçbir zaman fark etmemiş, ona meyletmişler; Hatta  “benim düşüncem”  veya  “meylim / kanaatim bu taraftar”  demekten de hiç çekinmemişlerdir.

3.  Eş’arîler ile Mâtürîdîler aynı şeyi yapmakta, fakat farklı şekillerde operasyonlarla anlatmaktadırlar.  Mana bir, yalnız lafız farklıdır.  Bu durum, İslâm’ın düşüncesi ne kadar geniş hürriyet ya da özgürlüğün sunulduğunun açık bir göstergesi olarak görülmesi mümkündür. Dini hürriyet demek zaten tartışmanın olması demektir. Zira insanların anlayışları çok farklı, kavrayışları ve ortaya koydukları çözümler de hep farklı farklı olmuştur. Bazılarının  “Dini mutlak olarak kabul edeceksin”, “hiç konuşmayacaksın”, “hiç tartışmayacaksın”  şeklindeki tasavvurları, tamamen temelsiz ve dayanaksız bir iddiadır. Hatta böyle bir düşünce tamamen cehaletin bir ürünüdür. Dünyada din veya dinin getirdikleri kadar konuşma veya tartışma mevzuu olmamıştır. Yukarıda kısaca temas ettiğimiz konular ve belki de bu tartışmaların geniş hürriyet boyutu içerisinde değerlendirilmesi gerekir.

İnsanı sevindiren asıl mesele, Eş’arîler ile Mâtürîdîler arasında bu gibi ihtilaflı konularla beraber, her iki mezhebe üyelerinin insanların birbirlerini hiçbir zaman tekfir etmedikleri gibi, sapkınlığa ve bid’ata nispet devam edecek kadar da ileri gitmemiş olmalarıdır. Her ikisi de Ehl-i dairesel çerçeveler içerisinde mevcut ve hatta bu iki mezhep zaman içinde düşüncenin tamamen çözülmüş bir vaziyette görüldüğü görülüyor.  İhtilaf  sorunu değil, hatta rahmet olabilir. Sorun, ihtilafın  iftiraka  dönüştürülmesidir.

( bk. Dr. Halil TAŞPINAR,  Mâtüridiye ile Eş’arîyye Mezhepleri Arasında İhtilaf mı? Suni Dalgalanma mı?, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt X/1, s. 213-250, Haziran 2006) .