DİYANET ve MEZHEPLER

Diyanete yönelik en önemli eleştirilerden birisi Kurum’un mezhepçi bir karaktere sahip olduğu iddiasıdır. Daha açık ifadeyle, bazı çevreler, Diyaneti diğer mezhep ve anlayış mensuplarını dışlayıp sadece Sünnî-Hanefi çizgiye mensup kimselere hizmet etmekle suçlamaktadır. Başkanlık yetkilileri ise Diyanetin hiçbir mezhep, meşrep ve uygulama farklılığı gözetmeksizin bütün Müslümanlara hizmet götürdüğünü belirtmektedir.

Bu noktada gerçek nedir? Diyanet iddia olunduğu gibi yalnız Sünnî-Hanefi anlayışa mı hizmet etmektedir yoksa mezhepler üstü bir kimliğe ve hizmet politikasına mı sahiptir? Bu sorunun cevabını vermek için önce çok kısa olarak mezhep realitesine ve ülkenin mezhebî gerçekliğine, ardından bir kurumun mezhep vakıasıyla ile ilişki biçimlerine bakmak, sonra da Başkanlığın faaliyetlerini göz önünde bulundurarak sağlıklı bir tablo çizmek gerekir.

Genel mahiyeti itibariyle mezhep İslam’ın inanç ve ibadet konuları ile yönetime ilişkin gelişmeler hakkında ortaya çıkan yorumlardır, bu yorumların kurumsallaşmasıdır. Yine İslam mezhepleri genel taksime göre itikadî mezhepler, amelî mezhepler, siyasî mezhepler ve bağdaştırmacı veya batınî mezhepler biçiminde gruplandırmaya tabi tutulmuştur. Bu bağlamda, yapılan alan araştırmalarında ortaya konulduğu üzere, ülkemizin büyük çoğunluğu (% 90 dolayında) Sünnî, Sünnîlerin ekseriyeti fıkıhta Hanefi, kalan % 10 civarındaki dilimi ise Şafîî’dir; gayr-ı Sünnî muhitlerinise takriben %1’iŞîî-Caferî, % 1’i Alevî-Nusayrî, diğerleri ise Alevî-Bektaşî gruplardan oluşmaktadır (krş. TESEV’in çalışmaları).

Mezhep realitesi ile bir kurum arasındaki ilişki biçimlerine gelince, ilgili disiplinlerde detaylandırıldığı üzere, burada başlıca üç kategori bulunmaktadır: a) mezhep içi olmak, b) mezhepler arası olmak, c) mezhepler üstü olmak. Bunlardan ilki bir mezhebi merkeze alarak, ikincisi mensubu bulunan bütün mezhepleri dikkate alarak hareket etmektir; üçüncüsü ise bir mezhebin ya da mezheplerin sınırlarına bağlı kalmaksızın İslam’ı, olabildiğince temel kaynakları çerçevesinde kök değerleri üzerlerinden anlama, açıklama ve gerçekleştirmeye çalışmaktır.

Bu hatırlamalardan sonra Diyanetin faaliyetlerine bakılarak yukarıdaki soruya cevap vermek gerekirse, temel bir tespit olarak şu söylenebilir:

Almanya vize başvuru Amaçları

Diyanet bir yönüyle, Başkanlık yetkililerinin belirttiği gibi, hiçbir ayırım yapmadan ülkede bütün Müslümanlara hizmet götürmektedir, bir yönüyle ise Diyanet özellikle gayr-ı Sünnî muhitlere hizmet götürmede geliştirmeye elverişli eksiklikler taşımaktadır.

Bir defa Diyanetin teşkilat yapılanması “mezhepçi” bir karaktere sahip olmayıp hizmet endeksli bir özellik taşımaktadır. Aynı şekilde insan kaynakları “mezhepçi” bir nitelik arz etmekten uzaktır. Yani Kurumda görev almanın yolu alt aidiyetlere bağlı olmak değil, belirtilen liyakat şartlarını taşımaktır; bu çerçevede mesela Kurum’da Hanefî kökenliler gibi Şafîî kökenli pek çok eleman bulunmaktadır. Keza Kurum’un yayın faaliyetleri -geneli itibariyle- mezhep nitelikli değildir. Basılan eserler İslam’ın temel kaynakları referans alınarak telif edilmiş olan çalışmalardır. Mesela, yayımlanan ilmihaller hükümlerin sadece Hanefiliğe göre açıklandığı çalışmalar olmayıp, farklılaşan konularda diğer Sünnî mezheplerin yaklaşımlarının da yansıtıldığı eserlerdir (son zamanlarda neşredilen Caferî İlmihali ve Şafîî ilmihali önceki ilmihallerin Hanefî ilmihalleri olmasından değil, özel teklif ve ihtiyaçlar ile bazı spekülasyonları izale etmekten kaynaklanmıştır). Dinî soruları cevaplandırmakla yükümlü Din İşleri Yüksek Kurulu dinin temel kaynaklarını esas alarak soruları cevaplandırmakta, şayet soru soran kimse fıkhî mezhebini belirtmiş ve buna göre cevap verilmesini istemişse cevaplar bu çerçevede verilmektedir.

Bütün bu ve benzeri olumlu tutum ve gelişmeler yanında Diyanetin özellikle gayr-ı Sünnî çevrelere hizmet götürme konusunda kayda değer noksanlıkları bulunduğu da bir gerçektir. Mamafih Başkanlık özellikle –her hangi bir mezhebin değil- İslam’ın mabedi olarak camiye gelen bütün Müslümanlara hizmet üretmektedir. Ancak kendilerine göre dinî anlayış ve uygulamalara sahip olan, bu meyanda camilere de gelmeyen azımsanamayacak bir kitlenin varlığı açıktır. Başkanlık, fiilen Diyanetin gerçekleştirdiği din hizmetlerinden yararlanmayan yahut yararlanmak istemeyen kesimlerle ilgili özel çalışmalar yapmak, bunların şikayet, ihtiyaç ve beklentilerini tespit etmek, hiçbir yargılama içine girmeksizin Devletin bu konuda yapabileceği hukuki düzenlemeleri belirlemek vb. hususlarda ciddi katkılar sağlamalıdır. Daha açık ifadeyle, Diyanet, bir taraftan –yasal görevi çerçevesinde- toplumu din konusunda, dinin ana kaynaklarına göre bilgilendirmeye çalışırken, bir taftan da toplumsal gerçeklikleri dikkate alarak her kesimi ve her yorum çevresini “kapsayıcı” ve “kuşatıcı” tutum sergilemelidir.

Sonuç itibariyle Diyanet -ağırlıklı olarak- ayrıştırıcı, tek yönlü, mezhepçi bir kimliğe sahip değildir. Sergilediği genel tavır büyük oranda, Türkiye’nin mezhebî realitesi ile uyumludur. Mezhep kalıplarından ziyade İslam’ın temel kaynakları olan Kur’an ve sünneti merkeze alan çizgisi sağlıklıdır. Dil ve üslubu büyük ölçüde “kapsayıcı-kuşatıcı”dır. Ancak Başkanlık kendisinden hizmet almayan, alamayan, almak istemeyen kitleyi görmezden gelme lüksüne sahip değildir. Dolayısıyla Diyanet hiç vakit kaybetmeksizin bu kesimlere ilişkin yapacağı çalışmalarla daha kapsayıcı-kuşatıcı hizmet üretme peşinde olmalı, böylece hem topluma sağlıklı bilgi sunmalı hem toplumsal bütünleşmeye katkı sağlamalıdır.